Στις 14 Οκτωβρίου του 2004 η Πολεμική Αεροπορία θρήνησε το πιο πολύνεκρο δυστύχημα μαχητικών αεροσκαφών (κι όχι C-130) εν καιρώ ειρήνης.
Δύο διθέσια F-16 συνετρίβησαν στο Πήλιο, 2 χιλιόμετρα από το χωριό Άγιος Λαυρέντιος, σε υψόμετρο περίπου 1.000 μέτρων. Το επόμενο πρωί εντοπίστηκαν νεκροί και οι τέσσερις χειριστές των αεροσκαφών, ο Επισμηναγός Ιωάννης Κομματάς, ο Σμηναγός Αθανάσιος Σιούτας και οι Υποσμηναγοί Γεώργιος Αντωνόπουλος και Γεώργιος Λυκούδης.
Η βασική εκτίμηση για την αιτία του δυστυχήματος είναι ο λεγόμενος «χωρικός αποπροσανατολισμός». Ο μεγαλύτερος κίνδυνος δηλαδή που παραμονεύει για τους πιλότους και δη αυτούς των μαχητικών αεροσκαφών.
Κατά τα φαινόμενα, τα δυο αεροσκάφη, πέφτοντας στην χαμηλή νέφωση που επικρατούσε στην περιοχή, προσέκρουσαν στην πλαγιά υπό μικρή γωνία, όταν ο χειριστής του πρώτου από τα δύο παρέκκλινε της πορείας που είχε δηλώσει ότι θα κάνει για να παρακάμψει το βουνό. Αν όντως συνέβη αυτό, η απόφαση του πιλότου οφειλόταν στο επονομαζόμενο «Vertigo» και την παραίσθηση που αυτό δημιουργεί.
Λόγω αυτής νόμιζε ότι η κατεύθυνση που ακολουθούσε με βάση τα όργανα πλοήγησης δεν ήταν η σωστή και «διόρθωσε» την δήθεν λανθασμένη πορεία, με αποτέλεσμα να συντριβεί στο βουνό, όπως και οι συνάδελφοί του που τον ακολουθούσαν «στα τυφλά».
Τι είναι όμως αυτός ο χωρικός αποπροσανατολισμός, που ευθύνεται για τόσα και τόσα αεροπορικά δυστυχήματα, αποτελώντας παράλληλα έναν εφιάλτη για τους πιλότους των μαχητικών αεροσκαφών;
Ουσιαστικά πρόκειται για την απώλεια του σημείου αναφοράς στο χώρο και την αντικατάσταση της πραγματικότητας με μια παραίσθηση στο που βρίσκεται και που πηγαίνει. Προκύπτει όταν τα οπτικά ερεθίσματα που λαμβάνουμε δεν συνάδουν με τα ερεθίσματα που παράγονται μέσα στο αυτί. Εκεί βρίσκονται δύο δύο ημικυκλικά κανάλια (σαν κοχλίες, το ένα κάθετο στο άλλο), τα οποία αποτελούν – μαζί με το μυοσκελετικό ιστό – τους αισθητήρες επιτάχυνσης, επιβράδυνσης και κατεύθυνσης.
Το φαινόμενο δημιουργείται συνήθως ύστερα από απότομες στροφές με μεγάλη ταχύτητα και ευδοκιμεί σε πτήσεις με χαμηλή ορατότητα: είτε νύχτα, είτε – ακόμη πιο εύκολα – μέσα σε νέφωση. Είναι η στιγμή που αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη αντικρουόμενων πληροφοριών.
Τα ερεθίσματα από το οπτικό νεύρο μπορεί να σου δίνουν την αίσθηση ότι είσαι οριζόντια, αλλά το αυτί να σε «πληροφορεί» ότι στρίβεις. Όπως επίσης να είσαι σε ευθεία πτήση, αλλά να νομίζεις ότι ανεβαίνεις η κατεβαίνεις. Έτσι προκύπτει ο χωρικός αποπροσανατολισμός. Μία βραχυκύκλωση του συστήματος διασύνδεσης των αισθητήρων, με πολύ πιθανό σύμπτωμα τη ζαλάδα.
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνει ο πιλότος είναι να ανοιγοκλείσει τα μάτια του, σε μια προσπάθεια ταύτισης των αισθητήρων. Η μεγαλύτερη παγίδα εκείνη τη στιγμή είναι να πιστέψει ότι τα όργανα του αεροσκάφους είναι λάθος και ότι το σωστό είναι αυτό που αισθάνεται. Στην εκπαίδευση, προς αποφυγή δυστυχημάτων από τέτοιες καταστάσεις, αυτό που τονίζεται στους πιλότους ξανά και ξανά είναι να συμβουλεύονται τις ενδείξεις του πίνακα ελέγχου.
Οι χειριστές των μαχητικών αεροσκαφών όμως, λόγω των πολύ μεγάλων ταχυτήτων και των διαδοχικών ελιγμών, πετάνε σε πολύ μικρότερο βαθμό ενόργανα. Βασίζονται περισσότερο στην επαφή με το περιβάλλον. Η απώλεια αίσθησης του χώρου και της κίνησης επιδεινώνεται αν προκύψει και η οπτική σύγχυση ουρανού και θάλασσας.
Οι περισσότερες πτήσεις άλλωστε της Ελληνικής Αεροπορίας διενεργούνται πάνω από το Αιγαίο. Αν το μαχητικό βγει για παράδειγμα με στροφή και μεγάλη ταχύτητα από σύννεφα σε ανάποδη θέση, τότε οι πιθανότητες να είναι δυσδιάκριτο το μπλε του ουρανού και της θάλασσας είναι μεγάλες. Μαζί και οι πιθανότητες αποπροσανατολισμού.
Αυτός είναι και ο λόγος που το Vertigo συνιστά πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο για τους χειριστές μαχητικών αεροσκαφών. Αυτοί είναι βέβαια και καλύτερα εκπαιδευμένοι για να αποτρέπουν το δυστύχημα όταν το φαινόμενο κάνει την εμφάνιση του. Κανείς δεν μπορεί να προφυλαχθεί από αυτό, δεν έχει να κάνει ούτε με την πτητική παιδεία, ούτε με την ανθεκτικότητα του οργανισμού.
Πάμπολλες είναι βέβαια οι περιπτώσεις εμφάνισης του με αίσιο τέλος. Τόσο στην Πολιτική, όσο και στην Πολεμική αεροπορία.
Προ δεκαετίας μια έκθεση του Γραφείου Ασφάλειας Μεταφορών της Αυστραλίας ανέφερε ότι έως τότε το ένα από τα τρία αεροπορικά δυστυχήματα οφείλεται στον «χωρικό αποπροσανατολισμό». Σύμφωνα με αυτήν επηρεάζει περισσότερους από το 90% των πιλότων σε κάποια στιγμή της πτητικής του καριέρας. «Οι πιλότοι μπορούν να καταταγούν σε δύο ομάδες: αυτούς που έχουν ήδη αποπροσανατολιστεί και σε αυτούς που θα αποπροσανατολιστούν στο μέλλον», ήταν χαρακτηριστικά ένα από τα ευρήματα της μελέτης.
Για τη συγγραφή της έκθεσης εξετάστηκαν στοιχεία τόσο της στρατιωτικής όσο και της πολιτικής αεροπορίας αλλά βρέθηκαν και πολλά επεισόδια που δεν είχαν ποτέ αναφερθεί, καθώς οι πιλότοι που είχαν αποπροσανατολιστεί αλλά ανέκαμψαν, ανησύχησαν ότι θα μπορούσαν να χάσουν την άδεια άσκησης επαγγέλματος αν γινόταν γνωστό το επεισόδιο.
Σύμφωνα με τον συγγραφέα της έκθεσης, ειδικό στα ζητήματα ιατρικής της αεροπλοΐας Ντέιβιντ Νιούμαν, ο πιο συνηθισμένος τύπος αποπροσανατολισμού δεν οδηγεί σε δυστύχημα: ο πιλότος εμφανίζει σύγχυση αισθήσεων, αποκτά την πεποίθηση ότι τα όργανα του σκάφους του δίνουν λανθασμένες πληροφορίες, παίρνει μέτρα για επεξεργαστεί τι πηγαίνει λάθος και μετά ανακάμπτει.
Η πιο επικίνδυνη μορφή αποπροσανατολισμού είναι να μην διαπιστώσει το πρόβλημα ο πιλότος και να πιστεύει ότι ανεβαίνει ψηλότερα ενώ στην πραγματικότητα κατέβαινε, ή να πιστεύει ότι πετάει ευθεία ενώ στρίβει. Τέτοια επεισόδια παραισθήσεων δημιουργούνται συνήθως και στην Πολιτική Αεροπορία ή σε ιδιωτικές πτήσεις (έτσι σκοτώθηκε για παράδειγμα ο Τζον Κένεντι Τζούνιορ) όταν το αεροσκάφος υπερίπταται θάλασσας με το φως της ημέρας, ή όταν νύχτα περνά μέσα από σύννεφα.
Για αυτό θεωρείται ζήτημα τεράστιας σημασίας να μην πετούν ποτέ οι πιλότοι υπό την επήρεια αλκοόλ ή φαρμάκων, να είναι σε καλή φυσική κατάσταση και να έχουν ξεκουραστεί αρκετά πριν από την πτήση. Ο Νιούμαν απηύθυνε τότε έκκληση στις υπηρεσίες των μεταφορών να αυξήσουν την ενημέρωση τους για το χωρικό αποπροσανατολισμό και να ενθαρρύνουν τους πιλότους να είναι πιο ανοιχτοί για τις εμπειρίες τους έτσι ώστε να μπορέσουν οι ερευνητές να κατανοήσουν το πρόβλημα καλύτερα.
Στη δεκαετία που μεσολάβησε αυτό έχει συμβεί και τα περιστατικά έχουν μειωθεί σε μεγάλο βαθμό, σε ότι αφορά την Πολιτική Αεροπορία. Δεν έχουν όμως και εξαλειφθεί. Ο χωρικός αποπροσανατολισμός του Κύπριου κυβερνήτη Άριστου Σωκράτους θεωρείται ότι ήταν η αιτία για τη συντριβή του Boeing 737 της αεροπορικής εταιρίας των Η.Α.Ε. «Flydubai», το Μάρτιο του 2016 σε ρωσικό αεροδρόμιο, με 62 νεκρούς.
Το αεροσκάφος, που εκτελούσε το δρομολόγιο Ντουμπάι-Ρόστοφ, συνετρίβη κατά τη δεύτερη απόπειρα του να προσγειωθεί, με τους ειδικούς να εκτιμούν ότι ο πιλότος αγνόησε τα δεδομένα στον πίνακα ελέγχου και ακολούθησε τις δικές του αισθήσεις, διαγράφοντας κλίση προς τα κάτω, αντί να σηκωθεί.
